historia rehabilitacji
dr n. med Marek Krasuski
/z „Rehabilitacja medyczna” pod red J. Kiwerskiego, PZWL, Warszawa 2005, 15-25/
Rozwój rehabilitacji współcześnie rozumianej zaczął się w XIX wieku. Ale dopiero Douglas C. McMurtie, dyrektor Nowojorskiego Instytutu Czerwonego Krzyża w 1918 roku przedstawiając wyniki leczenia inwalidów wojennych używa określenia rehabilitacja.
W swej historii rehabilitacja wiązana była głównie z chorobami narządu ruchu. Starożytni Grecy i Rzymianie stosowali gimnastykę leczniczą w wielu schorzeniach, a także uznawali gimnastykę, za metodę umożliwiającą prawidłowy, harmonijny rozwój ludzkiego ciała.
Francuski cyrulik Ambroży Paré (1510-1590) w XVI wieku wprowadza poza nową techniką amputacji kończyn, zaopatrzenie protetyczne. Pierwszy w Europie zaopatruje amputowanego w protezę drewnianą kończyny dolnej.
Od tego czasu nastąpił szybki rozwój metod protezowania i ortotyki. W XVII wieku włoski chirurg Pietro de Marchetti zaopatruje ówczesnego marszałka Francji w ortozę ręki umożliwiającą mu trzymanie szabli. Angielski lekarz Francis Glisson (1599-1677) wprowadza nowe metody w leczeniu skrzywień kręgosłupa. Jego pomysłem jest pętla skórzana potrzebna do stosowania wyciągu osiowego kręgosłupa za głowę. Podaje też zasady gimnastyki korekcyjnej w skrzywieniach kręgosłupa. Wadami postawy u dzieci zajmuje się też francuski chirurg Nicolas Andry (1658—1759; wprowadza do nauki pojęcie ortopedii). W końcu XVII wieku i później powstają w Europie liczne zakłady gimnastyki leczniczej.
Jak wspomniano XIX wiek owocuje powstawaniem nowych metod wykorzystywanych w leczeniu rozmaitych schorzeń. Dzieje się tak na skutek odkryć w dziedzinie elektryczności, a więc odkrycia ogniwa galwanicznego przez Alessandro Voltę (1801), zjawiska indukcji elektromagnetycznej dokonanej przez Faradaya w 1831r, co owocuje zastosowaniu przez Duchenne prądu faradycznego i galwanicznego w leczeniu porażeń i niedowładów. W drugiej połowie XIX stulecia wielu uczonych takich jak Du Bois-Reymond, Ziemssen, Remak, Schnee, Erb pracują nad wykorzystywaniem prądu dla celów leczniczych, a głównie elektrostymulacji mięśni, czy kąpieli galwanicznych. W wieku XIX zaczyna też rozwijać się gimnastyka lecznicza. Bierze ona swój początek w Szwecji za sprawą Per H. Linga (1776-1839), który tworzy jej podstawy. Ling propaguje ćwiczenia lecznicze realizowane przez chorego z pomocą kinezyterapeuty. Niemałe zasługi w propagowaniu w tym okresie gimnastyki leczniczej mają też Gottlob Moritz Schreber, Gustaw Zander (twórca mechanoterapii), czy F.E. Bilz. G.M. Schreber i jego propagatorzy nazywają kinezyterapię „gimnastykę leczącą”, „ćwiczeniami lecząco-gimnastycznymi wolnymi”, „ćwiczeniami ciała”, „gimnastyką pokojową (lub inaczej poruszeniami czynnymi)”, opisują zasady wykonywania ćwiczeń oraz ich techniki. W tym okresie dostrzega się konieczność łączenia gimnastyki z zabiegami fizykalnymi. Bilz w swoim podręczniku „Nowe Lecznictwo Przyrodnie” wydanym w Niemczech w końcu XIXw, a następnie przetłumaczonym na polski i wydanym w wydawnictwie Księgarnia i Instytut Sztuk Pięknych Spółka Akcyjna, Poznań (roku wydania nie podano) poza powyżej już wspomnianymi zasadami ćwiczeń (Ryc. I. 1., 2. 2., 3., 4.), opisuje konieczność wykonywania ćwiczeń oddechowych, nieodzownych w leczeniu chorób układu oddechowego, ale też i niezbędnych w trakcie prowadzonego leczenia gimnastyką leczniczą. Dopełnieniem rozwoju nowych metod leczniczych w tym okresie jest zwrócenie uwagi na lecznicze działania niektórych wód zarówno stosowanych wewnętrznie jak i zewnętrzne przez odpowiednie kąpiele, czy wykorzystywanie klimatu do leczenia schorzeń, głównie serca i płuc, ale także i narządu ruchu. Pod koniec XIX wieku rozwijają się też techniki masażu leczniczego, propagowane między innymi przez Josepha Schreibera, czy F.E. Bilza. W okresie tym pojawiają się różne trendy w, jak wówczas nazywano lecznictwie przyrodniczym i naturalnym. Popularna staje się kuracja Kneippa polegająca na wykorzystywaniu kąpieli i oblewaniu wodą ciała w leczeniu rozmaitych schorzeń internistycznych i narządu ruchu. Na szeroką skalę zaczynają być wykorzystywane urządzenia do hydromasażu i kąpieli. Osiągnięcia nauki w zakresie elektryczności, pierwsze sukcesy w stosowaniu prądów galwanicznych i faradycznych owocują budową nowych, bardziej skomplikowanych urządzeń takich jak łaźnie do kąpieli łukowej, kąpieli żarowej, elektrycznej kąpieli wodnej i inne. (Ryc. I. 2. 5.) Firma Knoke i Dressler w Dreźnie produkuje urządzenie „Sanitas” propagowane przez Bilza do realizacji ćwiczeń w systemie bloczkowym (Ryc. I. 2. 6.). Przełom wieku XIX i XX to rozwój kriogeniki., czyli umiejętności uzyskiwania i utrzymywania niskich temperatur. Początkowo udało się uzyskać skroplony tlen i azot, a następnie wodór i hel. Na początku XX wieku wprowadzono termin krioterapii (A.W. Pusey), co oznaczało stosowania niskich temperatur w lecznictwie. Zaczęto wykorzystywać niskie temperatury w chirurgii, transplantologii i farmacji. Dopiero później w drugiej połowie XX wieku zaczęto stosować pary ciekłego azotu do kriostymulacji miejscowej, a następnie ogólnej.
Szczyt rozwoju leczenia usprawniającego następuje w okresie międzywojennym, ponieważ społeczności światowej przybywa olbrzymia rzesza inwalidów wojennych. Poza kataklizmem kolejnych wojen światowych, światem wstrząsają też epidemie chorób. W latach trzydziestych XX wieku pojawiają się masowe zachorowania na chorobę Heinego-Medina. Rozwijają się wówczas techniki leczenia i usprawniania zaproponowane w tej chorobie przez pielęgniarkę i fizjoterapeutkę E. Kenny, polegającą na kocowaniu, parafinowaniu, odpowiednich ćwiczeniach biernych połączonych z techniką wibracji i drgań. Kenny opracowała dokładnie techniki ćwiczeń biernych, redresyjnych i oporowych dla chorych z objawami porażenia po polio. Znając anatomię funkcjonalną opracowała techniki nauki chodu osób porażonych i z niedowładami kończyn. Olbrzymi wkład w koncepcję nowocześnie rozumianej rehabilitacji miał też Howard Rusk, amerykański lekarz, który swoje koncepcje rehabilitacji rozwijał już w czasie II Wojny Światowej, obserwując ogromną rolę aktywności fizycznej w skrócenie czasu leczenia ofiar wojny. Wg Ruska istotą rehabilitacji były takie działania, które skracały okres leczenia, umożliwiały powrót do życia zawodowego, a także umożliwiały normalne życie przy akceptacji ewentualnych trwałych następstw wad, chorób, czy urazów. Należy jednak tu podkreślić, że praktycznie do siódmej dekady XX wieku, rehabilitację traktowano jako trzecią fazę procesu terapeutycznego. Po rozpoznaniu choroby, wdrażano jej leczenie, a dopiero później budowano odpowiedni plan leczenia usprawniającego. Pionierskie prace Degi, Polska Szkoła Rehabilitacji zmieniły zasadniczo podejście do procesu usprawniania. Wczesność, kompleksowość rehabilitacji zaproponowane w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, stały się synonimem nowoczesnej rehabilitacji XX wieku. Od tej pory rehabilitację rozumiano jako integralną część właściwego leczenia chorego.
Po drugiej wojnie światowej rozwijają się metody leczenia i wczesnego diagnozowania mózgowych porażeń dziecięcych. Swoją metodę hamowania odruchów patologicznych i wpływu na normalizację napięć mięśniowych wpływu na właściwą postawę i ruch, wprowadzają w 1944r Berta i Karl Bobath. W przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku popularność zdobywa metoda leczenia porażeń oparta na proprioceptywnym torowaniu nerwowo-mięśniowym (PNF), zaproponowana przez Kabata z Instytutu Keisera. Rozwijają się dalsze metody terapii stosowane głównie w mózgowych porażeniach dziecięcych. Na uwagę zasługują te najbardziej spopularyzowane na świecie, a więc metody: A. Petõ, Pohla, Domana i wreszcie metoda V. Vojty zawierająca elementy diagnostyczne i lecznicze mózgowego porażenia dziecięcego. Lata sześćdziesiąte XX wieku to rozwój technik kinezyterapeutycznych, ćwiczeń biernych, ćwiczeń czynnych, czynnych w odciążeniu, czynnych oporowych. Pojawiają się techniki terapii manualnej. Następnie rozwijają się specyficzne metody diagnozowania i leczenia schorzeń kręgosłupa. Wśród nich zasługuje na uwagę opracowana przez nowozelandzkiego fizjoterapeutę Robina McKenzie, metoda wykorzystywania tzw. centralizacji bólu do diagnostyki schorzeń kręgosłupa i pewne ćwiczenia oparte głównie na ekstensji kręgosłupa, do leczenia zespołów bólowych kręgosłupa.
W latach sześćdziesiątych poprzedniego stulecia rozwija się rehabilitacja kardiologiczna. Wielu uczonych i praktyków obserwuje za J.R. Morris’em obniżenie poziomu powikłań i dobre rezultaty leczenia u osób z chorobą niedokrwienną serca leczonych aktywnie fizycznie. Prekursorami współczesnej rehabilitacji kardiologicznej w Polsce są prof. Zdzisław Anaskas i Stanisław Rudnicki.
Wiek XX, zwłaszcza po drugiej Wojnie Światowej cechował się podejmowaniem walki na rzecz ochrony życia ludzkiego, ochrony praw jednakowego startu życiowego dla wszystkich bez względu na rasę, wyznanie, płeć i sprawność biologiczną. Wyrazem tych działań było uchwalenie przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 10 grudnia 1948 roku w Paryżu podczas Trzeciej Sesji Ogólnego Zgromadzenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Rola Organizacji Narodów Zjednoczonych w wyrównywaniu szans osób niepełnosprawnych była niebagatelna. W roku 1971 Zgromadzenie ONZ uchwaliło Deklarację Praw dla Osób Upośledzonych Umysłowo, w 1975 roku Deklaracje Praw Osób Niepełnosprawnych. W 1982 roku uchwalono Światowy Program Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych. Lata 1983 – 1992 Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła Dekadą Osób Niepełnosprawnych. W grudniu 1993 roku Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło Rezolucję Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych. Celem tego działania było realizowanie działań politycznych i moralnych, zmierzających do wyrównania szans osób niepełnosprawnych oraz stworzenie standardów tych szans, jednakowych dla wszystkich państw. Kraje Unii Europejskiej w Traktacie Amsterdamskim z października 1997 roku zajęły stanowisko dotyczące niepełnosprawnych, przyjmując klauzulę o niedyskryminacji z powodu płci, pochodzenia rasowego, etnicznego, religii, niepełnosprawności, wieku i orientacji seksualnej.
Organizacją walczącą o prawa osób niepełnosprawnych stał się powołany w 1981 roku przez samych niepełnosprawnych Międzynarodowy Związek Osób Niepełnosprawnych – DPI (Disabled Peoples’ International). Celem tej organizacji jest walka o pełną integrację osób niepełnosprawnych i stworzenie właściwych i równych szans wszystkim obywatelom. DPI stała się organizacją doradczą wielu instytucji międzynarodowych zajmujących się niepełnosprawnymi, a także organizacji politycznych i gospodarczych. Jest organizacją doradczą w ONZ, UNESCO, Radzie Europy i Komisji Europejskiej i wielu innych. Polskę w DPI reprezentuje od 1994 roku Ogólnopolski Sejmik Osób Niepełnosprawnych.
W latach siedemdziesiątych XX wieku upowszechnia się pojęcie jakości życia [Quality of Life (QoL)]. Pojęcie jakości życia jest niejednoznaczne. Wielu badaczy określa ten termin inaczej. W ocenie jakości życia bierze się pod uwagę rozmaite aspekty, takie jak odczucia fizyczne, zdrowotne, duchowe, społeczne, kulturowe, materialne, czy estetyczne. Dokonuje się oceny obiektywnej i subiektywnej jakości życia. Jakość życia to kategoria filozoficzna, obejmująca wartości materialne, niematerialne i duchowe. Do pierwszych badaczy jakości życia ujmowanego od tej właśnie subiektywnej strony należy zaliczyć A. Campbella (1). Uważał on, że wskaźniki, które dotyczą warunków życia nie mogą zastąpić wskaźników dotyczących zadowolenia z życia. Zaproponował siedmiostopniową skalę ocen w celu określenia poziomu zadowolenia z następujących dziedzin życia: małżeństwo, życie rodzinne, zdrowie, sąsiedztwo, przyjaciele i znajomi, praca zawodowa i domowa, życie w USA, miejsce zamieszkania, standard życia, czas wolny, wykształcenie i jego przydatność, mieszkanie i bezpieczeństwo finansowe.
Wyniki procesu rehabilitacji wpływają na ocenę jakości życia. Bez wątpienia jakość życia związana jest też z poziomem gospodarczym kraju, warunkami życia całego społeczeństwa.
Problemy związane z aspektami rehabilitacji i jakości życia stale się rozwijają i nabierają coraz to innego znaczenia. Podkreśla się różne aspekty jakości życia. Hunt i McKenna (1980) zauważają, że jakość życia pozostaje w ścisłym związku ze sferą motywacji tj. ze zdolnością i możliwościami człowieka do zaspokajania jego potrzeb. Lepsza jakość życia wiąże się ze spełnianiem coraz to ważniejszych potrzeb życiowych człowieka.
Polacy mają własne osiągnięcia w dziedzinie rehabilitacji. O wpływie gimnastyki na stan zdrowia pisano od dawna. Maciej z Miechowa (1457-1523) napisał dzieło „Jak zachować zdrowie”, w którym podkreślał pozytywna rolę ćwiczeń. O znaczeniu gimnastyki leczniczej pisali też inni, choćby Jędrzej Śniadecki (1768-1838) „O fizycznym wychowaniu dzieci”.
Pierwszym profesorem w dziedzinie ortopedii zostaje w 1922r. Ireneusz Wierzejewski (1881-1930). Wierzejewski uznawany za ojca polskiej ortopedii, twórca pierwszej w Polsce uniwersyteckiej kliniki ortopedycznej w Poznaniu (1923), staje się również propagatorem gimnastyki leczniczej i zabiegów fizykoterapeutycznych w leczeniu chorób ortopedycznych, neurologicznych i stanów pourazowych. W swoim działaniu medycznym i politycznym (był senatorem II Rzeczpospolitej), w latach międzywojennych aktywnie wspiera opiekę nad osobami niepełnosprawnymi.
II Wojna Światowa ponownie stwarza nowe potrzeby tworzenia i rozwoju światowych ośrodków rehabilitacji.
Podwaliny nowocześnie rozumianej rehabilitacji w Polsce budują Wiktor Dega i Marian Weiss. Prof. Wiktor Dega (Ryc. I. 2. 7.) w roku 1950 zostaje pierwszym krajowym konsultantem Ministra Zdrowia ds. rehabilitacji. W roku 1959 rehabilitacja medyczna zostaje uznana za podstawowa dwustopniową specjalność lekarską. W roku 1953 rozpoczęto kształcenie dla potrzeb rehabilitacji techników fizjoterapii. Równolegle Akademie Wychowania Fizycznego (najpierw w Poznaniu, później w Warszawie, a następnie w Krakowie, Wrocławiu i Katowicach) zaczynają kształcić magistrów rehabilitacji. Zaczątki kształcenia fizjoterapeutów na warszawskim AWF wzięły się już w 1953 roku poprzez wprowadzony przedmiot „gimnastyka lecznicza i kontrola lekarska”. Przedmiot wykładany był przez ortopedę profesora Stefana Łukasika. W roku 1954 powstaje Zakład Gimnastyki Leczniczej przy AWF w Warszawie. Bazą kliniczną zakładu jest szpital w Konstancinie i kieruje nim prof. Marian Weiss (Ryc. I 2. 8.).
Na mocy zarządzenia Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki w 1975 roku utworzono na warszawskiej AWF kierunek – rehabilitacja ruchowa. Kierunki te wkrótce powstały na uczelniach wychowania fizycznego w Poznaniu, Katowicach, Krakowie i Wrocławiu.
W roku 1983 Minister Zdrowia wprowadza specjalizację dwustopniową w zakresie rehabilitacji ruchowej dla magistrów rehabilitacji.
Od 1962 roku funkcjonują wojewódzcy specjaliści ds. rehabilitacji, którzy stają się doradcami regionalnymi krajowego specjalisty. W 1982 roku powołano krajowy Zespół Specjalistyczny ds. Rehabilitacji. Pierwszym przewodniczącym tego zespołu został w 1983 r W. Dega.
Przełomowymi momentami rozwoju rehabilitacji było powołanie w 1960 roku jednej z pierwszych w Europie Kliniki Rehabilitacji Akademii Medycznej w Poznaniu. Jej pierwszym kierownikiem zostaje W. Dega, a w latach 1978-1996 przejmuje Klinikę Kazimiera Milanowska. W roku 1961 M. Weiss organizuje i otwiera Katedrę i Klinikę Rehabilitacji Akademii Medycznej w Warszawie. Klinika Rehabilitacji A.M. w Warszawie powstaje na bazie ówczesnego Stołecznego Centrum Rehabilitacji działającego w Konstancinie. Kontynuatorem działań M. Weissa w Klinice Rehabilitacji w Warszawie zostaje Jerzy Kiwerski, obejmując w 1981 kierownictwo Katedry i Kliniki Rehabilitacji Akademii Medycznej w Warszawie.
Głównym osiągnięciem polskiej szkoły rehabilitacji propagowanym przez W. Degę i współtworzonym przez M. Weissa było uznanie rehabilitacji za integralną część podstawowego leczenia. W ówczesnym modelu leczniczym, propagowanym na świcie było traktowanie rehabilitacji jako trzeciego etapu leczenia. W pierwszym etapie realizowano diagnostykę, w drugim leczenie choroby podstawowej, a w trzecim proces usprawniania. Głównym czynnikiem dla zmiany organizacji rehabilitacji i wdrożenie jej w okresie wczesnym, w czasie podstawowego leczenia było uzyskiwanie lepszych wyników leczenia, z ograniczeniem powikłań chorób podstawowych, skracające czas leczenia, a także dające w konsekwencji lepsze końcowe wyniki funkcjonalne.
Olbrzymią rolę w rozwoju rehabilitacji w Polsce oraz rozwiązywaniu problemów osób niepełnosprawnych miało powstałe w 1960 roku Towarzystwo Walki z Kalectwem (status prawny – rejestr sądowy - Towarzystwo Walki z Kalectwem uzyskało w 1990 roku). Celem towarzystwa (T.W.K.) jest krzewienie wiedzy w społeczeństwie o problemach niepełnosprawnych, integrowanie społeczne osób niepełnosprawnych oraz wpływ na rozwój nauki i praktyki w zakresie rehabilitacji.
Wpływ na kształtowanie się rehabilitacji w Polsce miało powołanie Polskiego Towarzystwa Rehabilitacji (P. T. Reh.). Polskie Towarzystwo Rehabilitacji powołane zostało na wniosek Jana Haftka (ówczesnego krajowego specjalistę ds. rehabilitacji) przez Krajowy Zespół Specjalistyczny ds. Rehabilitacji 31 marca 1989 roku. Głównym celem Polskiego Towarzystwa Rehabilitacji skupiającego głównie lekarzy i fizjoterapeutów (ale także psychologów, pielęgniarki, pedagogów specjalnych) jest pogłębianie wiedzy w zakresie nauk związanych z rehabilitacją oraz popieranie badań i prac naukowych w tym zakresie. Poprzez organizację sympozjów i kongresów naukowych towarzystwo wpływa na stałe podnoszenie i wymianę wiedzy fachowej osób zajmujących się procesem rehabilitacji. Członkowie Polskiego Towarzystwa Rehabilitacji specjaliści w dziedzinie rehabilitacji aktywnie uczestniczą w konkursach na stanowiska ordynatorów i w komisjach egzaminacyjnych specjalizacji w zakresie rehabilitacji medycznej i ruchowej. Pierwszym prezesem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Rehabilitacji był prof. Jan Haftek.
Obecnie specjalizacja w rehabilitacji medycznej jest specjalnością podstawową. Kształcenie w zakresie rehabilitacji możliwe jest do zrealizowania w wytypowanych oddziałach mających akredytację Ministerstwa Zdrowia. Niestety nie we wszystkich Akademiach Medycznych funkcjonują Kliniki Rehabilitacji. Aktualnie obecne są: Katedra i Klinika Rehabilitacji Akademii Medycznej w Warszawie, Katedra i Klinika Rehabilitacji Akademii Medycznej w Poznaniu, Katedra i Klinika Rehabilitacji Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach, Klinika Rehabilitacji Akademii Medycznej w Lublinie, Katedra i Zakład Rehabilitacji Akademii Medycznej w Gdańsku, Klinika Rehabilitacji Akademii Medycznej w Bydgoszczy, Katedra i Klinika Ortopedii i Rehabilitacji Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie (Uniwersytecki Szpital Ortopedyczno-Rehabilitacyjny w Zakopanem), Katedra Rehabilitacji Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Klinika Rehabilitacji i Medycyny Fizykalnej Wydziału Fizjoterapii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi.
Kształcenie fizjoterapeutów odbywa się w Wydziałach Fizjoterapii publicznych i niepublicznych wyższych uczelni w Kraju. Od wielu lat trwają prace nad ujednoliceniem tego kształcenia. Ujednoliceniu podlega wymiar godzinowy studiów, rozkład bloków programowych (ze spełnieniem wymaganych zajęć podstawowych i fakultatywnych), obowiązku praktyk zawodowych w okresie nauczania. Podstawowe wykształcenie fizjoterapeuty obejmuje uzyskanie tytułu licencjata (po trzech latach studiów). Dalsze kształcenie wraz z obroną pracy magisterskiej pozwala na ukończenie uczelni wyższej i uzyskania tytułu magistra rehabilitacji. Od 1997 roku absolwentom wydziałów rehabilitacji ruchowej nadaje się tytuł magistra fizjoterapii. Po uzyskaniu dyplomu, magistrzy fizjoterapii mogą ubiegać się o otwarcie specjalizacji w dziedzinie fizjoterapii. W nowym systemie kształcenia, specjalizacja jest jednostopniowa, a okres szkolenia wynosi 4 lata. Po jej ukończeniu uzyskuje się tytuł specjalisty w dziedzinie fizjoterapii. Staże kierunkowe i szkolenie odbywa się podobnie jak w specjalnościach lekarskich w odpowiednich jednostkach posiadających akredytację Ministerstwa Zdrowia.
Warto zauważyć, że dla potrzeb rehabilitacji, oraz osób niepełnosprawnych konieczne jest kształcenia osób w wielu innych zawodach. Już dawno swój stały wkład w leczeniu osób niepełnosprawnych maja psycholodzy kliniczni, logopedzi, czy absolwenci pedagogiki specjalnej. Odnotowuje się stały rozwój kształcenia kadr dla potrzeb rehabilitacji. Poza pedagogami i nauczycielami zawodu pojawiają się absolwenci studiów licencjackich i magisterskich doradców zawodowych (zakres psychologii doradztwa zawodowego). Dalszym rozwojem pedagogiki specjalnej jest kształcenie w kierunku andragogiki specjalnej. Absolwenci tego kierunku stanowią zaplecze urzędów pracy, ośrodków zatrudniania i rehabilitacji niepełnosprawnych, instytucji samorządowych i innych. Ich głównym zakresem działania jest określanie potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie zawodowym, ale i utrzymaniu świadczeń socjalnych, integracji środowiska sprawnych i niepełnosprawnych, czy kształtowania prawidłowych postaw społecznych dla zrozumienia istoty niepełnosprawności.
I. 2.1. PIŚMIENNICTWO
1. Campbell A., Converse P., Rodgers W.: The quality of American life, Russel Sage Fundation, New York 1976.
2. Dega W. Ortopedia i Rehabilitacja PZWL, Warszawa, 1983.
3. Gordon E., Vanderwalde H.: Energy requirements in paraplegic ambulation Arch. Phys. Med. and Reh., 1956, 37, 276.
4. Informator Organizacyjny nr 1 Polskiego Towarzystwa Rehabilitacji, Zarząd Główny PTReh, Warszawa, lipiec 2001.
5. Poradowski R.: Wiktor Dega – w kręgu Mistrza. Szkic do portretu.”, Wydawnictwo Edukacyjne Res Polonia, Łódź, 2000.
6. Weiss M.: Rehabilitacja – Zagadnienia wybrane, w Vademecum lekarza ogólnego (red. Brühl W., Brzozowski R), PZWL, 1974, 547-558.